Tomasz Stempowski | On 23, lt. 2014

Grupa uczennic żeńskiej szkoły, nie wiadomo gdzie, nie wiadomo kiedy. Brak opisu skazuje nas na domysły. Fryzury i stroje wskazują, że w latach trzydziestych lub pod koniec dwudziestych XX wieku, prawdopodobnie w Polsce (gdzie zdjęcie zostało kupione).

Szkolne fotografie to jakby osobny gatunek. Można wyróżnić wśród nich kilka typów, ale w gruncie rzeczy wszystkie są do siebie podobne. Rzadko przykuwają uwagę kogoś, kto sam nie został na nich uwieczniony. Zazwyczaj pokazują kilka szeregów postaci z uroczystymi minami. Patrzymy na nie jak na pewną całość, poszczególnym twarzom raczej się nie przyglądamy. Są dla nas bardziej powtarzalnym elementem ornamentu niż indywidualnymi bytami. Wydaje się, że jedno spojrzenie wystarczy, by zrozumieć sens takich zdjęć. Jednak to nie jest prawda, przynajmniej nie zawsze. W większym stopniu to wynik lenistwa oglądającego niż cecha samych zdjęć.

Dziewcząt na fotografii jest szesnaście. Mają na oko po jakieś dwanaście, trzynaście lat, tylko jedna wygląda na młodszą. Sześć z nich ma mundurki i chusty zawiązane na szyi – prawdopodobnie należały do jakiejś organizacji harcerskiej. U dziewcząt siedzących w pierwszym rzędzie widoczne są plisowane spódnice – element stroju uczennic bardzo charakterystyczny dla lat trzydziestych.

Zdjęcie musiało być zrobione w szkole, względnie na jakiejś pensji. Być może na zajęciach z prac domowych, choć nie widać na nim żadnej nauczycielki. Dziewczęta w szkole oprócz przedmiotów takich jak matematyka i polski uczyły się także czynności przydatnych w prowadzeniu domu. Fotograf uwiecznił je z przyrządami do tkania i szycia. Kilka dziewcząt patrzy na swoją pracę, ale większość skierowała wzrok w stronę aparatu.

To niej jest zdjęcie uczennic przy pracy, to zdjęcie dziewcząt pokazujących, jak pracują – swoista demonstracja umiejętności. Scena została starannie zainscenizowana. Każda z dziewcząt odgrywa małą aktorską rolę z wykorzystaniem rekwizytów, na wcześniej przygotowanym tle. Większość z nich tka niewielkie kawałki materiału. Potem zszywane są one w większe całości. Zwracają uwagę dwie dziewczynki siedzące na pierwszym planie po przeciwnych stronach stolika. Ta po lewej zwija w kłębek wełnę, którą jej koleżanka siedząca naprzeciw trzyma rozciągniętą na dłoniach. Między nimi zwisa łukiem słabo widoczna nić. Te dwie dziewczyny zdają się przygotowywać wełnę, z której później wszystkie będą tworzyć swoje tkaniny.

Gotowe dzieła rozłożone są na stoliku, wokół którego skupiły się dziewczyny, na kolanach kilku z nich oraz na ścianie z tyłu. To obrusy, a może narzuty, złożone z dziewięciu kwadratowych kawałków tkaniny. Każdy pojedynczy kwadrat ma inny wzór, żaden zrobiony z nich patchwork nie jest identyczny.

Interesujące, że scenę zaaranżowano wokół motywu tkania i szycia, które uznawane są za typowe „prace kobiece”. Dlaczego wybrano taki temat? Przecież w szkole można wykorzystać dowolną lekcję i pokazać dziewczyny z zeszytami, książkami do algebry czy w trakcie zajęć wychowania fizycznego. Kto wybrał taka inscenizację? Fotograf? Wychowawcy? Może same dziewczyny?

Dziewczyny odgrywają swoje role na dwóch planach jednocześnie: tym „tu i teraz” (czy może raczej „tam i wtedy”) oraz bardziej ogólnym, obejmującym uwarunkowania kulturowe i historyczne. Na tym pierwszym to po prostu uczennice doskonalące pewne umiejętności, na drugim to dziewczęta przygotowujące się do roli dorosłych kobiet. Aż kusi, żeby przywołać pojęcia takie jak „rola społeczna” czy „płeć kulturowa”. Zdjęcie zdaje się pokazywać miejsce, jakie społeczeństwo wyznaczało kobiecie w Polsce w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Jednak każda fotografia to zaledwie moment wyjęty z czasu. O ile można w niej odnaleźć przeszłość – tę, która jest teraźniejszością zdjęcia, i tę, która jest jego przeszłością — to przyszłość nie została na niej zapisana. My jednak ją znamy. Wiemy, że nadchodzące dziesięciolecia – wojna, komunizm, odzyskanie niepodległości – przeorają społeczne struktury i kulturalne wzorce, że losy tych dziewczyn mogą być dramatyczne i prowadzić w różnych kierunkach. Ta wiedza skłania do poszukiwania w zdjęciu nie tylko dokumentalnego zapisu, ale także znaczeń symbolicznych.

To zdjęcie to patchwork uszyty z kawałków tkanin, twarzy i dłoni. Patchwork utkany przez los. Każdy jego kawałek ma inny wzór, ale jednocześnie tworzy całość. Jak zszyte razem różnokolorowe kawałki tkaniny tworzą patchwork, tak losy poszczególnych ludzi tworzą historię. Składają się na nią właśnie takie małe kawałki.

 

 

 

autor: Tomasz Stempowski