Tomasz Stempowski | On 07, kwiecień 2013

 

Komisarz znika [The Commissar Vanishes] to tytuł wystawy fotograficznej, kompozycji muzycznej i albumu (fotograficznego i muzycznego). Twórcą wystawy i książki jest David King, muzykę skomponował Michael Nyman, autorów zdjęć było wielu, większość pozostaje nieznana.

Nyman komponował dzieła orkiestrowe, kameralne, chóralne, opery oraz muzykę filmową. W 1989 r. stworzył The Fall of Icarus [Upadek Ikara], widowisko taneczne w choreografii i reżyserii Frédérica Flamanda, inspirowane obrazem Breughela Starszego Krajobraz z upadającym Ikarem. Kiedy widowisko zniknęło z repertuaru, Nyman postanowił wykorzystać muzykę w nowym kontekście.

W 1997 r. natknął się na książkę Dawida Kinga The Commissar Vanishes. The Falsification of Photographs and Art in Stalin’s Russia [Komisarz znika. Fałszowanie fotografii i sztuki w stalinowskiej Rosji]. Szczególne wrażenie wywarły na nim zdjęcia pochodzące z wydanej w 1934 r. książki „Dziesięć lat Uzbekistanu”. Aleksander Rodczenko, który był autorem układu graficznego tego albumu, w swoim egzemplarzu zamazał tuszem twarze tych polityków, którzy zostali wyeliminowani w czasie czystki w 1937 r. Fotograficzne portrety z czarnymi plamami zamiast twarzy robią wstrząsające wrażenie. Zwłaszcza gdy uświadomimy sobie, że za ich okaleczeniem skrywa się strach przed podobnym losem.

Wystawa i album stworzone przez Davida Kinga pokazują, jak w sowieckiej Rosji fałszowano fotografie, dostosowując je do aktualnej polityki. Najczęściej przybierało to formę usuwania z kadru tych „komisarzy”, którzy popadli w niełaskę i zostali uznani za wrogów lub zdrajców. Taki los spotkał wielu wybitnych rewolucjonistów i działaczy komunistycznych z pierwszych lat rewolucji, którzy stopniowo byli eliminowani przez Stalina. Wystawa osiągnęła wielki sukces i pokazano ją w wielu krajach. Album doczekał się oprócz wydania amerykańskiego edycji niemieckiej i rosyjskiej. Do dziś stanowią punkt odniesienia dla innych publikacji zajmujących się fotografią sowiecką lub historią manipulacji fotograficznych.  Internetową wersję wystawy można obejrzeć na stronie Newseum pod adresem http://www.newseum.org/berlinwall/commissar_vanishes/. Obszerny wybór zdjęć z książki z komentarzami po angielsku można znaleźć też pod adresem: http://myweb.lmu.edu/rrolfs/commissar01b.html.

Michaelowi Nymanowi książka Kinga dostarczyła nowych ram do reorganizacji materiału muzycznego pochodzącego z kompozycji The Fall of Icarus. Jak sam wyjaśnia:

Pod względem muzycznym „The Commissar Vanishes” jest zreorganizowaną i na nowo uporządkowaną wersją „The Fall of Icarus”. […] Przetłumaczenie „Ikara” na „Komisarza” funkcjonuje dobrze zarówno na poziomie metaforycznym, jak i muzycznym. Po pierwsze idea „upadku” nie jest sama w sobie nieodpowiednia dla oddania ciężkiej sytuacji, w jakiej znaleźli się obywatele i politycy wyeliminowani przez Stalina; „wymazanie” jest bardzo odpowiednią analogią do procesu edycji, w którym usunięto materiał uznany za nieodpowiadający tematowi; a materiał muzyczny często wydaje się bardziej pasować do twarzy zamalowanych tuszem i zniszczonych przez Rodczenkę niż do Ikara; oryginalny temat muzyczny – zwłaszcza surowy fragment otwierający część „Jealousy and Revenge” [Zazdrość i zemsta], który został użyty jako swego rodzaju muzyczna sygnatura „Komisarza”. Co więcej, przypadkowo, podtytuł „The Fall of Icarus” to „Disaster/Utopia”  [Kataklizm/ Utopia].

Muzyka Nymana stała się częścią audiowizualnej prezentacji Chrisa Kondeka, który w zaprojektowanej na dwa ekrany projekcji wykorzystał fotografie zebrane przez Davida Kinga. Po raz pierwszy dzieło zostało pokazane 2 grudnia 1999 r. w Barbican Centre w Londynie.

Nyman jest mistrzem muzyki ilustracyjnej. Dowiódł tego wielokrotnie, komponując muzykę do wielu filmów Petera Greenawaya [Kontrakt rysownika (The Draughtsman’s Contract), Zet i dwa zera (A Zed and Two Noughts), Wyliczanka (Drowning by Numbers), Kucharz, złodziej, jego żona i jej kochanek (The Cook, the Thief, his Wife and her Lover), Księgi Prospera (Prospero’s Books)]; Fortepianu Jane Champion, Męża fryzjerki Patrice’a Leconte’a i innych.

Utwór The Commissar Vanishes jest o tyle szczególny, że w pewnym sensie powtarza proces, którym kilkadziesiąt lat wcześniej poddano zebrane przez Kinga fotografie. Muzyka The Fall of Icarus, tak jak te obrazy, została przykrojona do aktualnych potrzeb. Mamy do czynienia ze swoistym recyklingiem. Oczywiście za tymi procesami stoi zupełnie inna motywacja. O ile Sowieci chcieli zafałszować prawdę, Nyman stara się ją pokazać, jeśli można tak powiedzieć w odniesieniu do muzyki. Pracując nad „Komisarzem”, odkrył, że skomponowany przez niego przed laty materiał pasuje do twarzy zamalowanych tuszem i zniszczonych przez Rodczenkę. Wybrane przez kompozytora fragmenty muzyczne są ilustracją obrazów fotograficznych. Ale sytuację można zinterpretować na odwrót. Kompozycja Nymana to przecież część pewnej audiowizualnej całości, na którą składają się też wyświetlane na dwóch ekranach obrazy. Zatem można równie dobrze powiedzieć, że to zdjęcia są ilustracją do muzyki. Obie interpretacje są uprawnione.

Dodatkową komplikacją jest złożona geneza dzieła. Premiera Komisarzy miała miejsce w 1999 r., książka Kinga została opublikowana w 1997 r., muzyka wykorzystana przez Nymana była skomponowana pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku, a fotografie zrobiono kilkadziesiąt lat wcześniej. Zatem zwykła chronologia nie determinuje tego, co jest ilustracją czego.

Box wydany przez Virgin Records zawiera dwa dyski CD: jeden The Commissar Vanishes, drugi z The Fall of Icarus. W ośmiostronicowej książeczce zamieszczono teksty Michaela Nymana From Icarus to Commissar [Od Ikara do Komisarza] i Davida Kinga Searching for the Commissar [Poszukiwanie komisarza] oraz kilka reprodukcji zdjęć.

 

CD 1: The Commissar Vanishes

1. Earth In Turmoil
2. Jealousy And Revenge
3. Look Out For An Enemy!
4. Ordinary Citizens
5. A Swift Exit

CD: 2: The Fall of Icarus

1. Disaster
2. Wings
3. Walls
4. Water
5. Utopia

 

autor: Tomasz Stempowski